اغراق نیست که سومین دهه از قرن 21 میلادی را متعلق به هوش مصنوعی بدانیم. از گسترش فناورانه و تجاری شدن آن تا تکاپوی دانشگاهی برای فهم ابعاد مختلف هوش مصنوعی جملگی حاکی از اهمیت و سلطه هوش مصنوعی بر مجامع فکری است. از آن رو است که توجه محققان اکثر رشته های دانشگاهی به هوش مصنوعی و ابعاد آن معطوف شده است و طبعاً دانشکده حقوق نیز از این مهم مستثنی نیست.

به گزارش پایگاه خبری پروژه ایران، محمدجواد ذوالقدر – دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشگاه تربیت مدرس در یادداشتی نوشت:  البته دولت ها نیز از این جنبش دور نمانده اند و سعی در آن دارند تا  در این مسئلت نورسیده نقشی ایفا کنند. قانون گذاری و تنظیم هوش مصنوعی از جمله مسائلی است که از سوی دولت ها در چند سال اخیر موضوع بررسی و تأمل بوده و بعضاً در راستای آن تلاش هایی نیز به نتیجه رسیده است. این بار اما سازمان ملل متحد به عنوان مهم ترین سازمان بین المللی، اقدام به تصویب و انتشار یک قطعنامه نموده است که در نوع خود منحصر به فرد است.

مجمع عمومی سازمان ملل متحد، در تاریخ 21 مارس 2024 اقدام به تصویب بدون رأی گیری (کنسانسوس) قطعنامه ای نمود که توسط ایالات متحده آمریکا هدایت می شد و 120 کشور متفقاً از آن حمایت می کردند. قطعنامه «استفاده از فرصت های سیستم های هوش مصنوعی ایمن، مطمئن و قابل اعتماد برای توسعه پایدار» اولین سند بین المللی در این حوزه نیست، ولی از اهمیت بالایی برخوردار است. گرچه قطعنامه های مجمع عمومی الزام آور نیستند، اما امثال این تلاش ها که از مصادیق تنظیم گری به وسیله حقوق نرم نیز به شمار می آیند، بر اسناد الزام آور آتی - چه در سطح ملی و چه در سطح بین المللی - مؤثر خواهند بود. لذا نوشتار حاضر در صدد معرفی این قطعنامه برآمده تا عناصر محوری آن را به مخاطب، معرفی نماید. قطعنامه اخیر مجمع عمومی از چند جهت مهم و قابل تأمل است که به ترتیب و هدفمند از هر کدام از آن ها بحث به میان خواهد رفت.

- ارتباط هوش مصنوعی و توسعه پایدار

سابقاً مجمع عمومی سازمان ملل در سال 2015 قطعنامه ای تحت عنوان «دگرگون سازی جهان ما: دستورالعملی برای توسعه پایدار 2030» را به تصویب رسانیده بود که در آن، 17 آرمان به عنوان اهداف قطعنامه و شئون توسعه پایدار احصا شده بودند. 

قطعنامه حاضر (استفاده از فرصت های سیستم های هوش مصنوعی ایمن، مطمئن و قابل اعتماد برای توسعه پایدار 2024) بر اهمیت نقش هوش مصنوعی در تسریع و تسهیل نیل به این اهداف تأکید می کند و بیان می دارد که اجماع و وفاق بر تحصیل هوش مصنوعی امن و قابل اطمینان، مقدمه ضروری این امر است. این نکته، حائز اهمیت است. از آن رو که هوش مصنوعی در تمام شئون، پدیده ای نوظهور است، اینکه ملت ها و دولت ها از سراسر جهان، یک ویژگی و کارویژه آن را (نقش هوش مصنوعی در نیل به توسعه پایدار) این چنین به رسمیت بشناسند، از اهمیت تاریخی برخوردار است و مسلماً در سال های بعد، پس از قبول عام نقش و کارکرد هوش مصنوعی در جوامع، از این اقدامات به عنوان گام های تاریخی و آوانگارد در مقدمه هر بحث نظری در این حوزه، نام برده خواهد شد. به همین جهت بود که نوشتار حاضر در عنوان، از اهمیت تاریخی این قطعنامه یاد می کند.

- مخاطبان قطعنامه

قطعنامه، بخش خصوصی، دولت ها، جامعه مدنی، مؤسسات پژوهشی و رسانه ها را به پژوهش و ایفای نقش در حوزه ایجاد چارچوب قانونی برای هوش مصنوعی و ایجاد رویکرد مناسب برای استفاده امن و مطمئن از هوش مصنوعی فرا می خواند و در جای جای متن، مخاطب قرار می دهد.

- یگانگی میان حقوق «بشرِ آنلاین» و «بشرِ آفلاین»

این دوره، دوره ای است که بایستی از وجود انسانی سخن گفت که ساحتی را در فضای آنلاین و ساحت دیگری را در فضای آفلاین تجربه می کند. به همین مناسبت ممکن است حق بشریِ بشرِ آنلاین مورد تردید قرار بگیرد. قطعنامه، به وضوح بیان می دارد هر حقی که برای بشرِ آفلاین (اصطلاح بشرِ آفلاین و بشر آنلاین از نویسنده است) معتبر شناخته می شود، بایستی برای بشرِآنلاین نیز معتبر شناخته شود و در این راستا دولت ها در تقنین در حوزه هوش مصنوعی، همچنین تمام ذی نفعان فعال دراین حوزه، باید حقوق افراد را محفوظ و در امان بدارند و این مهم را تضمین نمایند.

- کاهش شکاف فناوری بین دولت ها

یکی از اهداف اصلی قطعنامه، به کاهش فاصله (شکاف) فناوری بین دولت ها اختصاص یافته است. به همین مناسبت از دولت ها و ذی نفعان می خواهد که به بهره مندی دولت های درحال توسعه و کمترتوسعه یافته از دگرگونی فناوری یاری رسانند و شرایط دسترسی منصفانه این دولت ها به منافع این فناوری را فراهم آورند. همچنین قطعنامه بیان می دارد که لازم است ضروریات تکنولوژیک و ظرفیت های لازم برای جبران شکاف فناوری بین دولت ها در چارچوب های مورد توافق طرفین، و در بستر اولویت ها و با هدف ذکرشده، ایجاد گردد.

- افزایش سرمایه گذاری بر پژوهش برای نیل به توسعه پایدار با استفاده از فناوری

قطعنامه بیان می دارد که باید سرمایه گذاری بر عملیات پژوهشی حوزه توسعه پایدار که مرتبط با تأثیر فناوری (به طور خاص هوش مصنوعی ایمن و مطمئن) بر نیل به آرمان های توسعه پایدار است، افزایش یابد؛ به نحوی که تمامی دولت ها از منافع این پژوهش ها بهره مند و منتفع گردند. همچنین از دولت ها خواسته شده که سرمایه گذاری بر تقویت ظرفیت مدیریت ریسک استفاده از هوش مصنوعی و نیز حفاظت مؤثر در برابر مخاطرات محتمل آن را افزایش دهند.

- ایجاد سازِکار بازخورد و ارزیابی

قطعنامه از دولت ها می خواهد شیوه هایی را به کار گیرند تا امکان شناسایی، اندازه گیری، ارزیابی و پیشگیری از مخاطرات مهیا گردد تا پیش از عمومی سازی هوش مصنوعی، مخاطرات احتمالی آن تعیین و برای آن چاره ای اندیشیده شده باشد. همچنین سازِکاری برای دریافت بازخوردها از متخصصان و مخاطبان تعبیه شود تا مخاطرات ناشناخته ای که هنوز شناسایی و یا ارزیابی نشده اند و همچنین سواستفاده های محتمل از هوش مصنوعی، از این طریق شناخته شده و برای آنها راه حلی مناسب در نظر گرفته شود.

- ایجاد ظرفیت مناسب برای حفاظت از مالکیت فکری و داده های شخصی

از دولت ها خواسته شده ظرفیت های لازم برای جلوگیری از نقض مالکیت فکری به وسیله هوش مصنوعی را فراهم کنند و از ایجاد مکانیسم های حفاظتی مناسب در این حوزه اطمینان حاصل کنند. همچنین از دولت ها خواسته شده تا با توجه به ظرفیت های قانونی ملی و بین المللی ایشان به نحوی که با نظام های حقوقی متبوع شان تطابق داشته باشد، اقدام به تعبیه چارچوب های قانونی برای جلوگیری از سواستفاده از داده های شخصی توسط هوش مصنوعی کنند.

- شفافیت و هوش مصنوعی

قطعنامه مشخصاً خواسته تا دولت ها از وجود شفافیت، پیش بینی پذیری و قابلیت اطمینان به سیستم های هوش مصنوعی که بر کاربران نهایی تاثیر می گذارند، اطمینان حاصل کنند. در این راستا خواسته شده تا نظارت انسانی بر این سامانه ها افزایش یابد و نیز شفافیت لازم برای مخاطب و استفاده کننده نهایی از هوش مصنوعی نسبت به خودکار بودن سامانه در زمینه ی تصمیم گیری، ایجاد شود.

- توجه به تفاوت ها و تمایزات زبانی و فرهنگی

قطعنامه تأکید دارد که هوش مصنوعی باید زین پس به تمایزات فرهنگی و تنوع زبانی ملل متفاوت، توجه کند و نیز بر چند زبانه شدن هوش مصنوعی برای همه گیر تر شدن آن و سهولت بیشتر استفاده از آن در میان دولت های متفاوت تأکید می کند.

- برآمد و افق پیش رو

قطعنامه مورد بحث، اگرچه الزام آور نیست و در تمامی بند ها می خواهد که اعضا در این راستا سعی و کوشش کنند، اما به عنوان سنگ بنای اقدامات چندجانبه برای گسترش همکاری ملل متحد و نیز افزایش سطح همکاری و نزدیکی مواضع در موضوع مواجهه با هوش مصنوعی، گامی روبه جلو و اقدامی شایسته توجه است. اما به همین دلایل، همچنان کافی نیست و موثر افتادن آن، مستلزم برداشتن گامهای آتی است.

در نهایت اما به نظر می رسد تا مدت ها، بحث از ابعاد مختلف هوش مصنوعی در جوامع دانشگاهی مطرح باشد. بدین مناسبت نوشتار حاضر تلاش نمود تا عناصر محوری قطعنامه مجمع عمومی ملل متحد را یاد نماید تا محوری برای پژوهش های آتی به محققان و فرهیختگان معرفی شود. از نظرگاه متن حاضر، این عوامل به عنوان با اهمیت ترین محورهای قطعنامه استفاده از فرصت های سیستم های هوش مصنوعی ایمن، مطمئن و قابل اعتماد برای توسعه پایدار 2024، می تواند موضوعی برای پژوهش های آتی باشد. علاوه بر تأکیدی که در متن قطعنامه بر اجماع و وفاق بین المللی بر اهمیت این عناصر قابل مشاهده بود، مشاهده روند پژوهش های دانشگاهی نیز نشان می دهد که محور های مورد تأکید در قطعنامه، مورد توجه پژوهشگران بوده و هست.

عناوین پیشنهادی برای مطالعات آتی:

تمایزات فرهنگی و تأثیر آن بر رابطه حقوق و هوش مصنوعی
شفافیت در استفاده از هوش مصنوعی و مسئولیت های ناشی از نقض آن
تقنین مؤثر در حفاظت از حقوق مالکیت فکری در عصر هوش مصنوعی
ارزیابی خطرات ناشی از هوش مصنوعی و مسئولیت مدنی ناشی از آن
حقوق سرمایه گذاری و انتقال تکنولوژی هوش مصنوعی ایمن و مطمئن
حقوق بین الملل و همکاری بین المللی در راستای کاهش شکاف فناوری
حقوق توسعه پایدار و کاربرد های هوش مصنوعی در تحقق آرمان های توسعه پایدار
حقوق بشر در عصر هوش مصنوعی.